Današnji hram Vavedenja Presvete Bogorodice (Gradnulička crkva) u Zrenjaninu je podignut 1777. godine, sa karakterističnom baroknom arhitektonskom strukturom, dekoracijom i lepotom. U porti ovog hrama se, po predanju iz 1758. godine, ranije nalazio manastir, metoh manastira Hilandara. Pri hramu se nalazi i kapelica na grobu Prepodobnog Rafaila Banatskog i parohijski dom koji su po predanju sazidali hilandarski monasi.
Hram Vavedenja Presvete Bogorodice u Zrenjaninu predstavlja tip jednobrodne građevine podužne osnove sa prostranom polukružnom oltarskom apsidom u širini naosa na istočnoj strani, plitkim pravougaonim pevničkim ispadima, te visokim zvonikom na zapadnoj strani sa baroknom kapom, dok po opštoj tipologiji i stilskim karakteristikama gradnje, hram pripada tipu građevina jedinstvenog, neraščlanjenog unutrašnjeg prostora, barokno-klasicističkog stila. Sa severne i istočne strane zidovi su podupreti masivnim kosim potpornim stupcima, dok su na zapadnoj i južnoj fasadi hrama ulazi sa profilisanim kamenim dovratnicima i gvozdenim dekorisanim spoljašnjim vratima na kojima je godina 1826. Zvonik je, kao kod mnogih barokno-klasicističkih pravoslavnih hramova iz tog perioda, oslonjen na dva slobodna stuba u unutrašnjosti objekta i na zapadni fasadni zid, dok je zapadni zid zvonika neznatno izbačen u odnosu na fasadni zid hrama, tako da formira rizalt koji naglašava glavni zapadni ulaz u hram, uz prisustvo jednog prozora iznad vrata i po dve slepe niše (ukupno četiri imitacije prozorskih otvora) sa svake strane prozora i vrata, istog oblika i sa blago zaobljenim profilisanim lukovima iznad. Zvonični toranj se uzdiže iz krova, flankiran je jednostavnim visokim lučnim baroknim zabatom sa ukrasnim vazama na vrhu, uglovi tornja su naglašeni plitkim pilastrima sa jednostavnim kapitelima, a između njih su otvorena četiri prozora (sa svake strane po jedan), sa balustradama. Iznad bogato profilisanog potkrovnog venca, u okviru kojeg su sa svake strane formirana mesta za sat, uzdiže se limena kapa sa dva jastuka na jabuku. Spoljašnja dužina hrama iznosi 27,50m, spoljašnja širina 11m, dok visina zvonika do vrha krsta iznosi 30m, što ukazuje da ovaj hram pripada sakralnim građevinama srednje veličine. Glavni građevinski materijal korišćen pri gradnji hrama je opeka, a zidovi su malterisani sa obe strane, potom bojeni u belo, dok je dvovodna krovna konstrukcija drvena, preko koje je crep, a kapa zvonika je izrađena od bakarnog lima. Unutarnju podelu na traveje prati spoljna fasadna arhitektura sa bogatom igrom svetla i senke, što je postignuto uvlačenjem dela zidova i prozorskih udubljenja, pa je uočljiv pravilan ritam masivnih pilastera između kojih su prozori uokvireni dekorativnom malterskom plastikom i nadvišeni ovalnim dekorativnim elementima, te višestruki krovni venac sa stepenastim povlačenjem zidne mase.
Unutrašnjost je podeljena na tri traveja jednakih dimenzija, koji su zasvođeni sfernim svodovima sa osloncem na polukružne podeone lukove, koji na mestu oslonca na bočni zid nose bogato ukrašene konzole oslonjene na po dva polustuba. Dva traveja se nalaze iznad naosa, dok, istočni, predoltarski travej (iznad soleje) ima na južnoj i severnoj strani pravougaone niše u kojima su smeštene pevnice. Oltarska apsida je sa unutrašnje strane rešena u vidu dve polukružne apside koje su smeštene u konkavno izvijenim delovima zida dvolisne apside, pa se u jednoj (južnoj) nalazi pomoćni prostor za sistem podnog grejanja hrama, a u drugoj (severnoj) žrtvenik. Zapadni toranj se uzdiže iz mase zapadnog pročelja, ima zaseban ulaz na južnoj strani hrama s leve strane južnih ulaznih vrata u naos hrama, dok kružno drveno stepenište vodi do prostora za zvonjenje, koji se nalazi na istom nivou, ali iza horske galerije. Podzvonični prostor je povezan sa prostorom zapadnog traveja, što formira unutrašnju pripratu iznad koje se nalazi horska galerija, oslonjena na bočne zidove, na stubove zvonika sa zapadne strane, te na dva korintska ukrasna stuba sa istočne strane do naosa hrama. Unutrašnjost hrama je dobro osvetljena sa šest visoko postavljenih prozora na bočnim zidovima naosa, dva prozora na apsidalnom delu u oltaru i tri prozora na srednjem nivou zvonika.
Enterijer hrama Vavedenja Presvete Bogorodice u Zrenjaninu, sa svim elementima koji čine njegovu celinu, prvobitno je urađen u duhu ideja koje su prožimale 18. i 19. vek (klasicizma), početkom 20. veka je obogaćen zidnim slikarstvom realizma, dok je početkom 21. veka upotpunjen živopisom vizantijskog stila, što sve zajedno čini vrlo interesantnu umetničku celinu. Mobilijar ovog hrama predstavlja celinu koja na najbolji način odražava duh prošlosti i umetničkih veština usavršenog zanata prve polovine 19. veka, kroz koji se oslikava duh klasicizma. Ovde vidimo novu, svedeniju estetiku u odnosu na barokne ikonostase, simetriju komponovanja sa kvadratnim formama većih dimenzija, arhitrav, timpanon, kanelovani stub, kvadratni ram bez vreža i ukrasnu atiku kao novine sa perfektnom izradom. Кonstrukcija ikonostasa i dekorativni elementi su dakle urađeni u klasicističkom stilu, pa pozlaćene elemente dekoracije čine listovi vinove loze sa čokotima, hrastov list sa žirom ili bez njega, lovorov list upleten u venac, lišće paprati, cvetovi, te rezbarski ukrasi u obliku veza i cvetova kojima su uokvirene same ikone. Iznad prestonih ikona, iznad dveri i iznad prazničnih ikona nalaze se grane i cvetovi. Ovde vidimo i amfore kao ukrase na konzolama i iznad arhitrava, kao i akroterije na vrhu ikonostasa. Sve ovo se nalazi u skladu sa novinama klasicizma, koji uvodi prevagu arhitekture, za razliku od barokne dekorativne plastike, pa kao najbolje primere vidimo stubove obavijene vencima i timpanone arhitrava. Verovatno je da je isti drvorezbarski majstor (duborezačka radionica braće Janjić iz Arada) izradio i ikonostas, Arhijerejski i Bogorodičin tron i pevnice. Širina ikonostasa iznosi 9,80m, dok je njegova visina do vrha krsta na centru 7,60m. Ikone na ikonostasu u hramu radili su Arsenije Teodorović i Georgije Ranisavljev u periodu od 1816. do 1819. godine. Generalna obnova hrama obavljena je 1914. godine, a slikarski deo radnji poveren je akademskom slikaru Stevanu Aleksiću. Ikone na ikonostasu su tada samo restaurirane, a originalne ikone Stevana Aleksića su: ikone na svodu hrama u sva tri polja i lik Gospoda Isusa Hrista u oltaru na gornjem mestu. Od značaja su i pokretne ikone Vavedenjskog hrama: „Hristos na prestolu”, slikana u duhu rusko-ukrajinskog baroka, „Bogorodica sa Hristom” – kopija Bezdinska, rad slikara Teodora Popovića iz 1778. godine, zatim „Кrunisanje Bogorodice”, rad Georgija Popovića iz 1816. godine, te „Nedremano oko”, slika na grundiranoj orahovoj dasci, veličine 81h47cm, rad nepoznatog zografa s početka XVIII veka. Ikone na ripidama (pet komada), koje se danas nalaze u oltaru hrama, radio je ikonopisac Gojgner iz 1868. godine, dok je najstarija matična knjiga pri ovom hramu iz 1778. godine. U toku 2005. i 2006. godine hram je freskopisan u vizantijskom stilu i ova, ne tako česta pojava, naknadnog oslikavanja unutrašnjosti baroknih hramova živopisom vizantijskog stila, okarakterisana je kao eklektični spoj dva stila crkvene umetnosti, koji deluje pozitivno na današnje vernike i živo komunicira sa ovim vremenom”.
Кapela Prepodobnog Rafaila Banatskog Čudotvorca
S jugo-istočne strane hrama, uz južni zid naosa do oltarske apside, podignuta je 1828. godine, šestougaona kapelica na grobu Prepodobnog Rafaila Banatskog. U prvim decenijama XIX veka prvobitna kapela nad grobom jeromonaha Rafaila zamenjena je novom šestougaonog tlocrta. Građevina je ukrašena jednostavnim profilacijama na krovnom vencu i pilastrima, i sa piramidalnim krovom. U kapelu su ugrađeni i stari nadgrobni spomenici koji doprinose njenoj rustičnosti, a krovna konstrukcija je dobila dekorativni gvozdeni krst. Visina krova kapele do vrha krsta iznosi 5m, dok je spoljašnji šestougaoni obim kapele 16,5m. Spoljne strane zidova kapele su uokvirene malterisanim lezenama, soklom i profilisanim krovnim vencem, dok se na istočnoj i južnoj strani nalazi po jedan prozor, a na zapadnoj strani ulazna vrata.
Prepodobni Rafailo Banatski – Hilandarac je srpski pravoslavni svetitelj koji je živeo u 16. i 17. veku i kao hilandarski monah je upućen po poslušanju u hilandarski metoh (crkveno imanje) u Banatu. Došavši u Banat, Rafailo je podigao kolibu od trske, na mestu gde se danas nalazi hram Vavedenja Presvete Bogorodice, u delu današnjeg Zrenjanina poznatog kao Gradnulica. To mesto se od davnina zvalo „Manastir“. Prepodobni Rafailo Banatski, je prema crkvenom predanju, bio Srbin iz Banata. Zrenjaninski prota Miloš Popović je smatrao da Rafailo potiče iz okoline Zrenjanina i da je prvo bio monah u obližnjem manastiru Drenovcu. Iz Banata je otišao na Svetu Goru i podvizavao se u manastiru Hilandaru. Pod stare dane je po poslušanju krenuo u rodni kraj, i naselio se u porti bečkerečke Vavedenjske crkve u selu Gradna ulica. Nije se mogao vratiti u manastir Drenovac, jer je on u međuvremenu zamro i bio sasvim uništen. Pri Vavedenjskom hramu je 1666. godine takođe postojao „manastir“ (metoh manastira Hilandara) sa dvema monahinjama. Oko 1700. godine, u njega su prešli bivši drenovački Кaluđeri. Na tom mestu, sa „domom“ sastavljenim od dve monaške ćelije, živeo je, a potom i umro monah Rafailo. Rafailo Banatski je navodno prvo bio nastanjen u hilandarskom metohu zvanom Bakaboš, koji se nalazio u banatskom kadiluku, jugoistočno od Bečkereka. Кasnije se preselio kod crkve u selo Gradnu ulicu, gde se u porti podvizavao u trščanoj kolibi. Tu se molio Bogu i svojim svetim molitvama isceljivao je vernike koji su mu dolazili tražeći leka. Sačuvana je i jedna ikona sa likom Svetog Rafaila, koja se i danas čuva u manastiru Hilandaru. Na poleđini ikone je natpis: „Ovaj sveti Rafail, rodom Srbin, sveštenomonah hilandarski, poslan je na put na manastirsko poslušanje u Banat, i tamo se predstavi, proslavi ga Bog čudotvorenjem od česnih njegovih moštiju onima koji mu dolaze sa verom.“ Mnogi vernici Srpske pravoslavne crkve dolazili su u kapelu podignutu sa južne strane uz Vavedenjski hram u zrenjaninskom kvartu Gradnulici. Bolesnici su tu i noćili, a za izlečenje im se čitala molitva Svetom Rafailu. Po predanju, on je i za života bio nadaleko poznat isposnik i iscelitelj, a nakon njegove smrti i svetiteljske mošti postale su čudotvorne. Na grob Prepodobnog Rafaila su dolazili mnogi vernici, tražeći pomoć i donoseći na njegov grob mnoge zavetne darove.
